Wat is onvrijwillige zorg?

Het uitgangspunt van de Wet zorg en dwang is 'Nee, tenzij'. Dat wil zeggen dat onvrijwillige zorg of vrijheidsbeperking in principe niet mag worden toegepast, tenzij er sprake is van ernstig nadeel (zie uitleg over 'ernstig nadeel' verderop in dit artikel).

Wat valt er onder onvrijwillige zorg?

Er is sprake van onvrijwillige zorg als een cliënt of zijn vertegenwoordiger niet instemt met zorg of als een cliënt zich tegen zorg verzet. Het gaat hierbij dan om de volgende maatregelen of handelingen:

• Toedienen vocht, voeding en medicatie, medische handelingen en therapeutische maatregelen;
• Beperking van bewegingsvrijheid (ook fixatie);
• Insluiten (ook separatie);
• Uitoefenen van toezicht op de cliënt (ook toezichthoudende domotica);
• Onderzoek van kleding of lichaam;
• Onderzoek van de woon- of verblijfsruimte op middelen die het gedrag beïnvloeden (drugs) en op gevaarlijke voorwerpen;
• Controle op drugs;
• Beperking van vrijheid om het eigen leven in te richten, waardoor de cliënt iets moet doen of laten;
• Beperking in het recht op het ontvangen van bezoek.

Wat is een 'ernstig nadeel'?

Onvrijwillige zorg mag volgens de Wet zorg en dwang in principe niet worden toegepast, tenzij er sprake is van 'ernstig nadeel'. Onder 'ernstig nadeel' wordt verstaan:

• De cliënt brengt zichzelf of anderen in levensgevaar;
• De cliënt brengt ernstig lichamelijk letsel toe;
• De cliënt brengt ernstige psychische, materiële, immateriële of financiële schade toe;
• Verwaarlozing of ‘maatschappelijk teloorgang van de cliënt of andere;
• De veiligheid van de cliënt wordt bedreigd;
• De cliënt roept met hinderlijk gedrag de agressie van anderen op;
• De algemene veiligheid van personen of goederen is in gevaar.

Kwaliteitscriteria 

Bij de toepassing van onvrijwillige zorg is het van belang dat: 

• De situatie is geanalyseerd;
• De maatregel/het alternatief is vastgesteld na overleg met cliënt, omgeving, specifieke deskundigen en relevante disciplines;
• Er is aantoonbaar gezocht naar alternatieven;
• De maatregelen (alternatieven) voldoen aan de criteria van proportionaliteit, subsidiariteit en effectiviteit.
  - Proportionaliteit: de maatregel staat in redelijke verhouding tot het doel van de toepassing.
  - Subsidiariteit: de minst ingrijpende maatregel wordt ingezet.
  - Effectiviteit: het middel moet het beoogde doel bereiken en niet langer duren dan noodzakelijk.
• Er zijn acties ondernomen om herhaling te voorkomen; de maatregel wordt geëvalueerd. Zware maatregelen of maatregelen bij kinderen worden sneller geëvalueerd;
• Er is een rapportage en verantwoording vastgelegd in het ondersteuningsplan.