Leren omgaan met heftige emoties

Als begeleider in de zorg voor mensen met een beperking helpt het als je goed kunt omgaan met emoties: zowel bij jezelf als bij de cliënt. Mentaliseren en de-escaleren werken daarbij goed. Wat daarbij al heel veel scheelt is dat je als begeleider kunt erkennen dat gedrag van een cliënt iets met je doet en dat je dat met collega’s deelt.

Wie hier veel over kunnen vertellen zijn Paula Sterkenburg, bijzonder hoogleraar aan de Vrije Universiteit Amsterdam en gz-psycholoog en Hans van Stam, trainer en veiligheidscoördinator. Beiden werken ze bij Bartiméus, zorg- en expertiseorganisatie voor mensen met een visuele beperking.

Luistertip: een gesprek over de de-escalatietraining

In deze tweede aflevering is orthopedagoog Lot de Swart te gast bij Bartiméus, een zorgorganisatie voor mensen die slechtziend of blind zijn, en die met hun training ‘Let us keep it safe’ meedeed aan het project Begeleiding à la carte. Lot gaat in gesprek met ervaringsdeskundige Mark, projectleider Hans en begeleider dagbesteding Mirjam. Een gesprek over de de-escalatietraining die ze samen met de cliëntenraad hebben ontwikkeld, om cliënten te leren om te gaan met situaties waarin zij zelf of anderen gespannen of boos zijn.

Benieuwd naar de aflevering? Luister hem door op de link te klikken.

Kennis over omgaan met emoties

Paula Sterkenburg heeft veel kennis over het omgaan met emoties vanuit de theorie achter de Serious Game ‘Jij & Ik’. Deze game bevordert het vermogen bij cliënten om na te denken over gevoelens en gedachten (bij zichzelf en anderen) die in interactie met anderen ontstaan (mentaliseren).

Hans van Stam geeft de training ‘Let us keep it safe’, waarin cliënten leren hoe zij emoties bij zichzelf herkennen en wat ze vervolgens kunnen doen om zelf veilig te blijven. Ook geeft hij een training aan medewerkers over het herkennen van spanning bij zichzelf en cliënten en hoe ze daar goed mee om kunnen gaan.

Wat is mentaliseren en de-escaleren?

Mentaliseren betekent dat je je bewust bent van je eigen gevoelens, gedachten en wensen en die van de ander. Hoe de ander jou beïnvloedt en andersom. Door te mentaliseren kun je beter op cliënten reageren. De-escaleren is het beter lezen van de cliënt waardoor je eerder signaleert dat hij gespannen raakt. Zo kun je voorkomen dat de spanning toeneemt en situaties uit de hand lopen.

Mentaliseer en blijf uit de emotie

Paula: ‘Een voorbeeld waarbij je mentaliseren kunt toepassen? Stel dat je als begeleider een cliënt ziet binnenkomen die heel onrustig is. Dat heeft invloed op jezelf. Je denkt bijvoorbeeld: “Hé, hier word ik ook onrustig van. Hoe ga ik hierop reageren? Ga ik die ander tot rust brengen of helpen om hem snel te laten vinden wat hij zoekt?” Uit onderzoek is gebleken dat je je eigen stresssysteem minder activeert door te mentaliseren, door onder andere rustig en open te blijven en het aannemen van een onderzoekende houding (nadenken, redeneren en analyseren). Hierdoor kun je beter op de cliënt reageren.’

Cliënt beter lezen

‘Kijken wat er gebeurt; dat is een belangrijk element dat ook in onze de-escalatietraining voor medewerkers terugkomt,’ aldus Hans. ‘Hoe kun je bijvoorbeeld herkennen dat een cliënt gespannen raakt? Gaat hij harder praten? Tikt hij met zijn vingers op de tafel? Door signalen vroeg op te pikken, kun je voorkomen dat een situatie uit de hand loopt.’

Erkenning geeft veel lucht

Hans vervolgt: ‘Onze de-escalatietraining aan medewerkers helpt eigenlijk ook bij het mentaliseren. Want als je een cliënt beter leert lezen, weet je beter hoe te reageren en kan je daarom ook zelf rustiger blijven. Toch kan het evengoed voorkomen dat je als begeleider gespannen bent. Bijvoorbeeld omdat je thuis ruzie hebt gehad. Geef dit dan bij collega’s aan.’

‘Ook helpt het enorm als je andere collega’s op tijd vertelt dat het niet zo lekker gaat met een cliënt. Dat klinkt vanzelfsprekend, maar ik merk dat de neiging in de zorg is om te denken dat je met moeilijk leesbaar gedrag om moet kunnen gaan. Dan voelt het onprofessioneel om toe te geven dat het je raakt. Terwijl het omgekeerde waar is: erkenning geeft veel lucht. Het maakt juist dat je beter in je professionaliteit kunt stappen.’

Inzicht en controle

‘Wij geven trainingen over mentaliseren aan teams die cliënten met moeilijk verstaanbaar gedrag begeleiden’, vertelt Paula. ‘Zij geven aan dat ze na deze trainingen beter met het gedrag om kunnen gaan en meer controle over de situatie ervaren. Op dit moment is de mentaliserende benadering nog onbekend en wordt die nog weinig toegepast in de zorg. In de psychiatrie is het een evidence-based methodiek en de onderzoeksresultaten zijn positief. We zijn nu bezig met de vertaalslag naar de zorg voor mensen met een visuele en/of verstandelijke beperking.’

De-escalatietraining zorgt voor eyeopeners

‘Wij geven aan onze medewerkers al een aantal jaren de de-escalatietraining,’ zegt Hans. ‘Dat heeft al veel mooie eyeopeners opgeleverd.’ Hij geeft een voorbeeld: ‘Medewerkers speelden in een rollenspel een spanningsvolle situatie na. Daarna deden ze dat nog een keer, maar dan met een blinddoek om. Zo ontdekten de medewerkers hoe onveilig een situatie voor cliënten met een visuele en verstandelijke beperking kan zijn als een andere cliënt bijvoorbeeld gaat schreeuwen. Een medewerker ziet bijvoorbeeld dat iemand heel boos wordt, de deur dichtslaat en weggaat en weet daardoor dat het veilig is. Maar de cliënten zien dat niet. Door zo’n rollenspel ontstaan dan ook waardevolle inzichten.’

Over Begeleiding à la carte

Bartiméus is een van de deelnemers aan het tweejarige traject ‘Begeleiding à la carte’ waarin aanbieders van gehandicaptenzorg binnen lerende netwerken hun praktijkervaringen delen in persoonsgerichte zorg. Daarnaast stellen zij praktische kennis beschikbaar voor de hele sector. In een coachingstraject op maat onderzoekt Bartiméus onder andere hoe zij de training ‘Let us keep it safe’ meer interne bekendheid kunnen geven.

Deze aanpak is ontwikkeld in het vernieuwingstraject Begeleiding à la carte van Volwaardig leven [2019-2021) van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS). Zorgaanbieders werkten aan hun eigen aanpak voor vernieuwing van persoonsgerichte zorg in de gehandicaptensector.