Leren omgaan met heftige emoties

Wat is mentaliseren en de-escaleren? 

Mentaliseren betekent dat je je bewust bent van jouw en andermans gevoelens, gedachten en wensen. Hoe de ander invloed op je heeft en andersom. Door te mentaliseren kun je beter op cliënten reageren.

De-escaleren houdt in dat je cliënten beter leest om eerder te signaleren dat ze gespannen raken. Zo kun je zorgen dat de spanning niet toeneemt en situaties niet uit de hand lopen.

Kennis over omgaan met emoties

Paula Sterkenburg is bijzonder hoogleraar aan de Vrije Universiteit Amsterdam (VU) en GZ-psycholoog. Hans van Stam is trainer en veiligheidscoördinator. Allebei werken ze bij Bartiméus, zorg- en expertiseorganisatie voor mensen die slechtziend of blind zijn. Paula en Hans zijn experts op het gebied van mentaliseren en de-escaleren om met emoties om te gaan.

Paula heeft veel kennis over omgaan met emoties vanuit de theorie achter de Serious Game 'Jij & Ik'. Dit computerspel helpt cliënten om meer na te denken over de gevoelens en gedachten die bij henzelf en anderen ontstaan in contact (mentaliseren).

Hans geeft de training 'Let us keep it safe'. In die training leren cliënten hoe zij emoties bij zichzelf herkennen en wat ze kunnen doen om zelf veilig te blijven. Ook geeft hij een training aan medewerkers over spanning herkennen bij jezelf en cliënten en hoe je daar goed mee om gaat.

Mentaliseer en blijf uit de emotie

Hoe pas je mentaliseren toe in de praktijk? Paula geeft een voorbeeld: 'Stel dat je als begeleider een cliënt ziet binnenkomen die heel onrustig is. Dat heeft invloed op je. Je denkt bijvoorbeeld: "Hé, hier word ik ook onrustig van. Hoe ga ik hierop reageren? Ga ik die ander tot rust brengen of helpen om hem snel te laten vinden wat hij zoekt?"'

'Uit onderzoek is gebleken dat je je eigen stresssysteem minder activeert door te mentaliseren. Dat doe je door onder andere rustig en open te blijven en een onderzoekende houding aan te nemen: nadenken, redeneren en analyseren. Hierdoor kun je beter op de cliënt reageren.'

Cliënt beter lezen

'Kijken wat er gebeurt is een belangrijk element dat ook in onze de-escalatietraining voor medewerkers terugkomt', vertelt Hans. 'Hoe kun je bijvoorbeeld herkennen dat een cliënt gespannen raakt? Gaat hij harder praten? Tikt hij met zijn vingers op de tafel? Door signalen vroeg op te pikken kun je voorkomen dat een situatie uit de hand loopt.'

Erkenning geeft veel lucht

Hans: 'Onze de-escalatietraining aan medewerkers helpt eigenlijk ook bij het mentaliseren. Want als je leert een cliënt beter te lezen, weet je beter hoe je moet reageren en blijf je daarom ook zelf rustiger. Toch kan het gebeuren dat je als begeleider gespannen bent. Bijvoorbeeld omdat je thuis ruzie hebt gehad. Geef dit dan bij collega’s aan.'

'Ook helpt het enorm als je andere collega's op tijd vertelt dat het niet zo lekker gaat met een cliënt. Dat klinkt logisch, maar ik merk dat veel mensen in de zorg denken dat je met moeilijk leesbaar gedrag om moet kunnen gaan. Dan voelt het onprofessioneel om toe te geven dat het je raakt. Terwijl het omgekeerde waar is: erkenning geeft veel lucht. Het zorgt juist dat je beter in je professionaliteit kunt stappen.'

Inzicht en controle

'Wij geven trainingen over mentaliseren aan teams die cliënten met moeilijk verstaanbaar gedrag begeleiden', vertelt Paula. 'Zij geven aan dat ze na deze trainingen beter met het gedrag om kunnen gaan en meer controle over de situatie ervaren.'

'Op dit moment is de mentaliserende benadering nog onbekend en wordt die nog weinig toegepast in de zorg. In de psychiatrie is het een evidence-based methodiek en de onderzoeksresultaten zijn positief. We zijn nu bezig het aan te passen voor de zorg voor mensen met een visuele en/of verstandelijke beperking.'

De-escalatietraining opent de ogen

'Wij geven de de-escalatietraining al een aantal jaar aan onze medewerkers', zegt Hans. 'Dat heeft al veel mooie eyeopeners opgeleverd.' Hij geeft een voorbeeld: 'Medewerkers speelden in een rollenspel een spanningsvolle situatie na. Daarna deden ze dat nog een keer, maar dan met een blinddoek om. Zo ontdekten de medewerkers hoe onveilig een situatie voor cliënten met een visuele en verstandelijke beperking kan zijn als een andere cliënt bijvoorbeeld gaat schreeuwen. Een medewerker ziet het als iemand heel boos wordt, de deur dichtslaat en weggaat en weet daardoor dat het veilig is. Maar de cliënten zien dat niet. Zo'n rollenspel geeft dan ook waardevolle inzichten.'

Over Begeleiding à la carte

Bartiméus is een van de deelnemers aan het tweejarige traject Begeleiding à la carte. In dit traject delen aanbieders van gehandicaptenzorg hun praktijkervaringen in persoonsgerichte zorg binnen lerende netwerken.

Daarnaast maken zij praktische kennis beschikbaar voor de hele sector. Via coaching op maat onderzoekt Bartiméus onder andere hoe zij de training 'Let us keep it safe' bekender kunnen maken binnen de organisatie.

Deze aanpak is ontwikkeld in het vernieuwingstraject Begeleiding à la carte van Volwaardig leven [2019-2021) van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS). Zorgaanbieders werkten aan hun eigen aanpak voor vernieuwing van persoonsgerichte zorg in de gehandicaptensector.

Luistertip: een gesprek over de de-escalatietraining

In de tweede aflevering van de podcast van Vilans over Begeleiding à la carte is orthopedagoog Lot de Swart te gast bij Bartiméus. Lot gaat in gesprek met ervaringsdeskundige Mark, projectleider Hans en begeleider dagbesteding Mirjam. Ze praten over de de-escalatietraining die ze samen met de cliëntenraad hebben ontwikkeld. Benieuwd naar de aflevering? Luister de podcast via Soundcloud.

Lees meer

• Training Mentaliseren Bevorderende Begeleiding bij cliënten met een verstandelijke beperking
• Praktijkverhalen over leren op de werkplek
• Voorbeeldsituaties over probleemgedrag
• Boek 'Mentaliseren kan je leren', gratis te downloaden op de website van Bartiméus