Wat is ethiek in de zorg?

Ethiek is steeds belangrijker in de zorg

In de langdurende zorg kom je steeds vaker vragen tegen die moeilijk te beantwoorden zijn. Bijvoorbeeld: Hoe kijkt het team ertegen aan? Wat is het beleid van de zorginstelling? Wat zegt de wet- en regelgeving? Kun je jouw keuze uitleggen?

Dit heeft te maken met verschillende ontwikkelingen en nieuwe inzichten. Mensen leven bijvoorbeeld langer, hebben vaker meerdere gezondheidsproblemen, wonen langer thuis en hebben vaker familie nodig voor zorg. 

Steeds meer mensen denken anders over beslissingen in de laatste levensfase. Het gebruik van technologie in de zorg roept vele vragen op. En persoonsgerichte zorg verlenen betekent dat je steeds opnieuw moet bedenken wat passend is voor jouw cliënt.

De zorg is dus ingewikkelder, met veel ethische keuzes. Dat zijn soms lastige dilemma’s. Zorgprofessionals leveren betere zorg als ze weten hoe ze moeten omgaan met ethische keuzes. Daarvoor is ethische scholing en expertise nodig.

Wat betekenen ethiek en moraal?

De termen ethiek en moraal betekenen niet hetzelfde. Moraal zijn de normen en waarden die richting geven aan jouw doen en laten. Ze sturen de keuzes die je maakt. Ethiek draait om nadenken over die waarden, normen en keuzes.

Je denkt bij ethiek na over de vraag of jouw handelen leidt tot goede zorg. Dat kan echt over van alles gaan: van grote levensvragen tot kleine, dagelijkse keuzes.

Het verschil tussen normen en waarden

Normen en waarden hoor je vaak samen. Toch betekenen deze termen niet hetzelfde. Waarden zijn idealen, dus eigenschappen of situaties die je belangrijk vindt en die je graag wilt bereiken. Denk aan welzijn, zorgzaamheid, aandacht of vrijheid. 

Normen zijn de spelregels voor hoe je werkt. Het zijn dus de regels waarmee je de waarden waarmaakt. Eerlijkheid is bijvoorbeeld een waarde. Niet liegen en niet stelen zijn normen die daaruit kunnen voortkomen.

Morele basisprincipes in de zorg

4 waarden voor zorgprofessionals zijn autonomie, niet schaden, weldoen en rechtvaardigheid. Deze waarden zijn de basis voor 4 normen die richting geven voor medisch handelen en goede zorg:

• respect voor autonomie: de wens van de patiënt zo veel mogelijk respecteren;
• niet schaden: mensen geen schade toebrengen;
• weldoen: zo veel mogelijk het welzijn van mensen verbeteren en hun leven beschermen;
• rechtvaardigheid: de ene cliënt net zo goed behandelen als de andere cliënt met dezelfde behoefte.

Dilemma's uit de praktijk

Iedereen kent wel dilemma’s uit de zorgpraktijk. In zulke situaties is er geen 'beste oplossing', maar je moet wel snel een keuze maken. Een aantal voorbeelden van dilemma's:

• Wat is een goede balans tussen autonomie (vrijheid, eigen regie geven) en kwetsbare mensen beschermen (veiligheid, voorkomen van risico’s, vrijheidsbeperking)?
• Naasten van een dementerende cliënt hebben wensen die volgens jou als professional niet helpen voor goede zorg. Hoe ga je daarmee om?
• Mag je als professional doen wat niet in de protocollen en standaarden staat als dat beter is voor de cliënt?
• Je helpt een cliënt samen met hulpverleners met verschillende beroepsachtergronden. Hoe ga je dan om met beroepsgeheim en privacy?
• Er zijn meerdere cliënten die tegelijk jouw hulp nodig hebben en je staat er alleen voor. Wie help je eerst en waarom?
• Je komt als thuiszorgmedewerker bij een terminale cliënt thuis om hem te helpen met eten. De cliënt wil niet eten, maar zijn vrouw vindt dat hij moet eten en dat jij daarvoor moet zorgen. Laat je je leiden door de wens van de cliënt of van zijn vrouw? En waarom?

Hoe los je zulke dilemma's op? Je kunt ze bijvoorbeeld als casus met je team bespreken. Je krijgt waarschijnlijk geen kant-en-klare antwoorden, maar het helpt je wel bij je keuze.

Ga eerst na om welke waarden het gaat en vergelijk verschillende ideeën met elkaar. Dat helpt je om met duidelijke redenen keuzes te maken voor goede zorg voor de cliënt.

​​Verschil en overeenkomst recht en ethiek

Ethiek en recht zijn met elkaar verbonden. Ethische keuzes maak je zelf iedere dag. In wet- en regelgeving ligt een moraal vast waar veel mensen achter staan. Als je nadenkt over hoe je een juridische regel moet begrijpen of moet aanpassen, dan ben je met ethiek bezig.

Recht kun je zien als ethiek die op papier is gezet. Door discussies over een ethisch onderwerp ontstaat uiteindelijk wetgeving. Denk aan de euthanasiewet en de abortuswet.

Morele waarden in de wet

Veel morele waarden zijn zo belangrijk dat ze in wetten zijn vastgelegd. Zo staat het recht op lichamelijke integriteit in de grondwet. Een ander voorbeeld is het recht op informatie over een behandeling. Dat staat in de Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst (WGBO).

Het recht bestaat dus uit alle normen en waarden over een onderwerp waar de samenleving het over eens is. Mensen kunnen kritiek hebben op het recht. Vaak ontstaan daaruit maatschappelijke en ethische discussies. Soms wordt het recht weer aangepast na zulke discussies.

Waarom dingen ethisch bekijken en hoe doe je dat?

Ethisch kijken naar de zorg helpt je nadenken over morele regels die voor jou logisch zijn. Je ziet dan dat die toch niet altijd automatisch leiden tot goede zorg. Soms moet je goed de voor- en nadelen bekijken of met anderen praten om te bepalen wat passende zorg of de beste behandeling is.

Ethische reflectie helpt je te zien welke waarden en normen spelen in een situatie. Het geeft je duidelijkheid bij lastige keuzes. En het laat je zien hoe je daarmee omgaat.

Aan de slag met de dilemma's 

Test jouw ethisch inzicht met deze dilemma's. Bedenk hoe jij zou reageren op de situaties en waarom. Bij ieder dilemma vind je tips en hulp:

• Dilemma 1: Mag een zoon zijn vader met een verstandelijke beperking en dementie vastbinden voor een knipbeurt?
• Dilemma 2: Kun je beslissen voor een ander met epilepsie bij autorijden?
• Dilemma 3: Mag je afwijken van het protocol om aan de wens van de cliënt te voldoen?
• Dilemma 4: Wat doe je als een cliënt intimiteit zoekt bij een andere cliënt?
• Dilemma 5: Wat doe je als een robot het maatje wordt van je cliënt?
• Dilemma 6: Wat doet een gps-tracker met de privacy van de cliënt?

Ontwikkeling ethiek in de zorg  

Expert Alies Struijs stelde de handreiking Ethiek in de zorg samen. Deze handreiking is gemaakt op basis van onderzoek, kennisuitwisseling en interviews met zorgprofessionals.

Bron

• Beachamp, T.L. & Childress J.F. (2012) Principles of biomedical ethics. Oxford, Engeland: Ofxord University Press.
• Ethische toolkit op website artsenfederatie KNMG