Omgaan met morele dilemma's? Reflecteren op lastige situaties? Ontdek de 8 tips!

Gepubliceerd op: 10-08-2022

‘Reflecteren is terugkijken op wat je doet’, vertelt expert Marie-Josée Smits. Zij werkte mee aan de publicatie De waarde van reflectie voor de Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN). ‘Bij reflecteren stel je de volgende vragen: Waarom deed ik dat zo? Was het goed? Kan het beter? De antwoorden helpen je om het goede te doen.’

‘De keuze voor het goede is niet altijd even duidelijk’

Marie-Josée: ‘Die keuze voor het goede is alleen niet altijd even duidelijk. Daarom is het belangrijk dat je jezelf dat steeds blijft afvragen. Zo blijf je als professional steeds naar jezelf kijken. Reflecteren doe je ook samen met je collega’s. Samen kijk je dan hoe jullie erin slagen om aan te sluiten bij de behoeftes van cliënten.’ Meer weten? Lees het artikel Zo kom je van reflecteren tot leren. 

Tip 1: herken en bespreek bumpy moments

Bumpy Moments zijn momenten waarin het lastig is te kiezen wat te doen. Ze zorgen voor een gevoel van ongemak, een niet-pluisgevoel. Het gaat vaak om kleine dingen waar je in de waan van alledag aan voorbij gaat. Terwijl je door Bumpy Moments te herkennen en erkennen juist met meer plezier je werk doet. De kunst is om Bumpy Moments regelmatig te bespreken met een collega.

Tip 2: kijk of je met collega's een moreel beraad kunt houden

Bumpy Moments gaat om kleine situaties. Maar je kunt ook te maken krijgen met situaties die echt gevaar kunnen opleveren. Voor mensen met een beperking, naasten of begeleiders. Soms is dan duidelijk wat je moet doen. Soms ook niet en is het kiezen tussen twee opties die schadelijk kunnen zijn. In zo’n situatie kun je samen met je collega’s een moreel beraad houden.

In de publicatie 'Ethiek in de zorg: de waarde van reflectie' vind je op de eerste pagina de vier stappen die jullie hierbij samen kunnen doorlopen. Benieuwd naar andere methoden voor reflectie? Je vindt een overzicht op pagina 19. Het materiaal is te downloaden onderaan de pagina bij Downloads.

Tip 3: maak gebruik van mentaliseren

Mentaliseren betekent dat je je bewust bent van je eigen gevoelens, gedachten en wensen. Hoe de ander jou beïnvloedt en andersom. Je neemt een rustige en nieuwsgierige houding aan. Je onderzoekt door na te denken. Welke behoefte zit er onder dat gedrag van die cliënt? En waarom raakt me dit nou zo? Door te mentaliseren, voorkom je dat je uit emoties op situaties reageert. Uit onderzoek blijkt bovendien dat het zorgt voor minder stress. Meer weten? Lees het artikel Leren omgaan met heftige emoties.

Tip 4: erken als iets je raakt

Als je een cliënt beter leert lezen, weet je beter hoe te reageren’, vertelt trainer Hans van Stam van Bartiméus. Hij geeft onder andere een training aan medewerkers over spanning herkennen. Zowel bij henzelf als bij cliënten. Toch lukt het niet altijd om goed te reageren. Zeker als iets je heeft geraakt. Dan kan doorwerken in de relatie met je cliënt. Hans: ‘Dan helpt het enorm als je collega’s daar tijdig over vertelt. Dat klinkt vanzelfsprekend, maar is het niet altijd. Mensen denken vaak dat je altijd goed met moeilijk verstaanbaar gedrag om moet weten te gaan. En dat het dus onprofessioneel is om toe te geven dat iets je raakt. Terwijl het omgekeerde juist waar is. Het maakt juist dat je beter in je professionaliteit kunt stappen.’ Meer weten? Lees het artikel Leren omgaan met heftige emoties.

Tip 5: denk ook aan cliënten: ook zij willen leren omgaan met emoties

Door te reflecteren lukt het je om beter om te gaan met emoties. Zowel met die van jezelf, als van die ander. Maar het is belangrijk om te beseffen dat cliënten ook die behoefte hebben.  Zo zegt een ervaringsdeskundige hierover: ‘Begeleiders krijgen hier een training om om te gaan met agressie. Maar ook wij hebben met agressie van medebewoners te maken.’ Bartiméus bedacht daar iets op. Zij hebben een de-escalatietraining ‘Let us keep it safe’ ontwikkeld. Dit om de omgeving voor cliënten veiliger te maken. Daarnaast leren zij om te gaan met emoties.  

Tip 6: maak gebruik van hulpmiddelen en gespreksvormen

De volgende hulpmiddelen en gespreksvormen zijn beschikbaar:

• De handleiding Goed in gesprek: hierin vind je een handig overzicht van eenvoudige reflectievormen voor de langdurige zorg. Het materiaal is te downloaden onderaan de pagina bij Downloads. 
• Het dossier Ervaringsleren: hier vind je een overzicht van ervaringsactiviteiten, hulpmiddelen en informatie. Bij ervaringsleren zoek je expres ervaringen op die mensen met een beperking meemaken. Een mooie vervolgstap is om samen met je collega’s te reflecteren. Wat betekenen die ervaringen voor jou en voor jouw werk? Hoe geef je een zinvol vervolg aan jouw ervaringen?
• Als je het ons vraagt: helpt cliënten, medewerkers en naasten om samen te reflecteren. Op de zorgrelatie en wat er beter kan. En hoe je vervolgens de verbeteringen toepast. De methode bestaat uit films en gespreksvormen.
• De gesprekstool Wat is er: helpt begeleiders om stap voor stap in gesprek te gaan met een cliënt in lastige situaties. Bijvoorbeeld wanneer die ergens mee zit of stress ervaart. De tool bestaat uit een set gesprekskaarten en een toelichting. De gesprekstool is ook te gebruiken met of door naasten.
• Balans in Beeld: voor begeleiders van jongeren met een licht verstandelijke beperking (lvb). Hiermee kun je reflecteren op het eigen handelen in een situatie. Het verbeteren van de relatie staat hierbij centraal. Zo kun je beter afstemmen op wat de jongere aan ondersteuning nodig heeft.

Tip 7: geef het aan wanneer je even iets niet weet

Dat kan een mooie opening geven voor een gesprek. Bijvoorbeeld door familieleden op te bellen en hen de situatie voor te leggen. Zeg het eerlijk dat je het niet weet. Familieleden waarderen dat vaak alleen maar. Ze denken graag met je mee. Ook in lastige situaties nodigt het uit om te zeggen dat je het even niet weet. Vooral als je samenwerkt met andere professionals. Als jij het toegeeft, is het voor die ander ook makkelijker om toe te geven. Hierdoor ontstaat een soort opluchting. Dat geeft ruimte voor reflectie.

Daarnaast werkt het ook goed om te zeggen als iets niet goed voelt. Dat ervaarde bijvoorbeeld Meike Rietveld-Croonen. Zij werkt als verpleegkundige bij Pluryn. Meike: ‘Bij ons verzette een cliënt zich bij het prikken van bloed of een griepvaccinatie. Dan moet je iemand soms stevig pakken. Niet iedereen vindt dat even prettig om te doen. Aangeven dat iets niet goed voelt werkt dan goed. Het betekent niet dat je dan direct samen weet hoe dan wel. Maar zoiets erkennen geeft heel veel openheid.’ 

Tip 8: vraag aan cliënten en naasten: ‘wat kan ik beter doen?’   

Vaak is dit voor mensen een lastige vraag om te stellen. Toch levert het juist heel veel waardevolle informatie op. Als je het uit de weg gaat, groei je veel minder als professional. En daar doe je dan eigenlijk ook jezelf mee tekort. Alleen zal niet iedereen met een beperking zich evengoed kunnen uiten. ‘Dan is het de kunst om goed waar te nemen', vertelt expert Marie-Josée Smits. ‘Zo leer je bijvoorbeeld wanneer een cliënt dat ene geluidje maakt als hij niet tevreden is.’

Meer doen?

Wil jouw organisatie meer doen met reflectie? Bekijk dan eens:

Over Begeleiding à la carte

Deze aanpak is ontwikkeld in het vernieuwingstraject Begeleiding à la carte van Volwaardig leven [2019-2021) van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS). Zorgaanbieders werkten aan hun eigen aanpak voor vernieuwing van persoonsgerichte zorg in de gehandicaptensector.

Lees meer

• Zo kom je van reflecteren tot leren
• Over jezelf leren door te reflecteren
• Reflecteren belangrijk bij moeilijk verstaanbaar gedrag
• Leren omgaan met heftige emoties
• 11 tips voor kennisdeling op de werkvloer